Rita Rikhof, februari 2005
(Bewerking van artikel maart 2004)

De aandacht voor de vroege ontwikkeling is de laatste jaren sterk toegenomen. Uit publicaties op het gebied van de ontwikkelingspsychologie blijkt dat de invloed van deze periode op ons verdere leven van groot belang is. Uiteraard heeft dit ook betekenis voor het gebruik van muziek met het jonge kind. Cursussen ‘Muziek op schoot’ en ‘Muziek met peuters’ hebben de nieuwe inzichten in hun benaderingen verwerkt. Tegenwoordig staan deze muzieklessen in het aanbod van veel muziekscholen. De vraag naar het gebruik van muziek in de zwangerschap lijkt dan ook gerechtvaardigd. Velen zullen zich echter afvragen of dat kan, wat ze zich daar bij voor moeten stellen en waar het goed voor is.

Rita Rikhof, een muziekdocente, was nieuwsgierig naar antwoorden op bovengenoemde vragen en ging ongeveer 15 jaar geleden, toen ze zelf zwanger was van haar tweede kindje, op zoek naar de invloed van muziek voor de geboorte. Ze vroeg zichzelf af of muziek in de zwangerschap en tijdens de geboorte invloed zou hebben op het ongeboren kind en op de band tussen haar en de baby. Zou het mogelijk zijn om de baby veiligheid en geborgenheid te laten ervaren via muziek en heeft muziek een positieve invloed op de ontwikkeling van de baby en het contact tussen ouder en kind?
Lezend in boeken, artikelen en wetenschappelijke onderzoeken over prenatale ontwikkeling in het algemeen en prenatale psychologie in het bijzonder werd haar duidelijk dat de algemeen geldende opvattingen over de ontwikkeling voor de geboorte verouderd waren. De nieuwe informatie bracht een kind in beeld dat al in de baarmoeder sociaal, emotioneel, cognitief, motorisch, en sensorisch vaardig was.

Achtergronden

Verny verbaasde velen door na jaren intensieve studie en onderzoek te stellen dat het kind zich ervaringen uit het leven voor de geboorte kan herinneren. Hij concludeerde dat de baby tijdens zijn leven in de moederschoot kan horen, voelen en ervaren. Het leven in de baarmoeder werd door Piontelli en Arabin bestudeerd aan de hand van echoscopiewaarnemingen. Haar onderzoek maakte duidelijk dat tweelingen in de baarmoeder al een persoonlijke relatie met elkaar onderhouden. Nooit eerder was aangetoond dat sociaal gedrag zich al in het prenatale leven afspeelde. Het opmerkelijke van dit onderzoek was tevens dat bleek dat het gedrag van het kind na de geboorte overeenstemt met dat van voor de geboorte. Het kind bezit dus al in de baarmoeder een eigenheid, met andere woorden het is een ‘persoonlijkheid’. Liley beschreef dit ook in zijn publicatie. Hij stelde vast dat de baby al vanaf het vroegste begin een persoonlijkheid is.
Bewegen en waarnemen van baby’s bestaat vanaf het begin uit ordelijke activiteiten. Reacties van het ongeboren kind op prikkels zijn niet toevallig. Zo schrijft Nossent dat er een patroon zit in de wijze waarop de baby (re)ageert. Met betrekking tot de zintuiglijke waarneming toonden zowel Montagu als Veldman het belang aan van huidcontact (aanraken en streling). Aangeraakt worden en door aanraking als mens bevestigd worden, ook als het kind nog in de baarmoeder verblijft, was volgens hen van wezenlijk belang voor een optimale geestelijke en lichamelijke ontwikkeling. Een ander aspect van zintuiglijke waarneming, namelijk het horen, blijkt al rond de 20ste week van de zwangerschap (en wellicht nog veel eerder) ontwikkeld te zijn. Het gehoororgaan en de auditieve delen van de hersenen die het geluid registreren, zijn rond die periode voldoende ontwikkeld om de geluids- of muziekstimulans waar te nemen. Onderzoeksresultaten gaven aan dat de reacties op geluidsprikkels varieert van knipperen met de ogen en hartslagverandering tot bewegingsreacties. Heel opmerkelijk was de ontdekking van Olds dat het ongeboren kind niet alleen de geluiden en muziek waarnam en er op reageerde, maar dat het ook een persoonlijke voorkeur voor bepaalde muziek bleek te hebben.
Velen waren verbaasd toen werd aangetoond dat het kind in de baarmoeder in staat bleek om informatie die regelmatig werd aangeboden te onthouden. DeCasper toonde als een van de eersten aan dat het kind na de geboorte een verhaal kon herkennen dat door de moeder dagelijks was voorgelezen in de laatste weken van de zwangerschap. Latere onderzoeken van hem gaven aan dat baby’s ook al voor de geboorte het stemgeluid van de moeder kunnen leren onderscheiden en herkennen.
Andere experimenten, waaronder die van Salk, tonen aan dat baby’s die na de geboorte baarmoedergeluiden te horen kregen (dit zijn geluiden van het lichaam van de moeder, zoals de hartslag) dit herkenden als vertrouwde geluiden. Deze geluiden bleken een kalmerend effect te hebben. Onderzoek van Collins gaf aan dat door het luisteren naar de baarmoedergeluiden bij de baby’s ook een verbeterde zuurstofopname werd gemeten, waardoor de kinderen sneller in gewicht toenamen.
Het is in de loop van de jaren ook duidelijk geworden dat risicofactoren als een laag geboortegewicht of vroeggeboortes in verband gebracht kunnen worden met te veel stress tijdens de zwangerschap. Te veel spanningen, langdurige ruzies, mishandeling en chronische angst in het leven van de moeder hebben zowel invloed op haar als op de ontwikkeling van het kind in de baarmoeder. Studies van onder anderen Huizink tonen aan dat het ‘prettig voelen’ van zowel moeder als kind tijdens de zwangerschap in belangrijke mate bijdraagt aan het voorkomen van de genoemde lichamelijke risico’s. Informatie over de invloed van zowel lichamelijke als geestelijke aspecten vinden we ook bij Chamberlain. Hij was getroffen door de geboorteherinneringen van zijn cliënten. Zij konden, soms zeer nauwkeurig, vertellen wat er bij hun geboorte gebeurd was, inclusief de gedachten die ze als baby hadden. Chamberlain bedacht een betrouwbare methode om de herinneringen van het kind te vergelijken met die van de moeder. De overeenkomsten waren treffend. Chamberlain meent dat, wat we in de geboorteherinneringen vinden, overeenstemt met wat in de moderne onderzoeken gevonden wordt namelijk: een competente baby.

Muziek, moeder en baby

De afbeelding hieronder maakt duidelijk hoe de geluidsprikkels van muziek en geluid tussen de moeder en de baby verlopen.

De muzieknoten binnen geven aan dat de baby geluiden van het moederlichaam waarneemt. De geluiden die de baby hoort zijn de stem van de moeder (intern), haar hartslag, geluiden van de bloedvaten en darmgeluiden. De muzieknoten buiten laten zien dat er geluiden direct naar de moeder gaan. Deze neemt zij waar met haar oren. Ook de baby neemt geluiden waar. Voorbeelden van zulke geluiden/muziek zijn: muziek, geluid van de televisie, een muziekinstrument dat klinkt, de stem van vader of een kind, de auto, een hond enz. Als de baby rond de 20ste week, (en misschien wel eerder) kan horen zal hij vooral die geluiden onthouden die regelmatig worden gehoord.

Het ontwikkelen van een ‘Muziek in de Zwangerschap’ cursus

Door alle nieuwe inzichten is Rita Rikhof is er van overtuigd dat een cursus ‘Muziek in de Zwangerschap’ een waardevolle bijdrage levert aan de ontwikkeling van het ongeboren kind en het contact tussen ouder en kind. Ze concludeert dat het kind in de baarmoeder in staat is tot het leggen van contact met de moeder, de vader en eventuele andere gezinsleden zoals broertjes of zusjes. Daarnaast is het volgens haar mogelijk dat de ouder gevoelens van aandacht, liefde, zorg en respect aan de baby kan geven in combinatie met luisteren naar of maken van muziek. Dit bevordert en versterkt het geestelijk en lichamelijk welzijn en het welbevinden van de baby.
Het staat voor haar vast dat er via muziek een koestering door herkenning optreedt. Deze koestering door herkenning ontstaat wanneer de moeder in een rustige omgeving muziek maakt of naar muziek luistert die ze mooi vindt. Neemt ze de tijd en de rust om deze activiteit ontspannen uit te voeren of te ervaren, dan draagt ze via haar interne hormoonafscheiding dit gevoel over op haar kind. Wanneer de moeder dit combineert met een oprecht koesterende aanraking van de baby in de buik, dan ervaart de baby naast het fijne gevoel van de moeder ook de zachte tedere aanraking. Omdat de baby kan horen en onthouden gaat er na regelmatige herhaling een eenheid ontstaan tussen de gehoorde muziek, het fijne gevoel en de aanraking. Na verloop van tijd ervaart het kind in de baarmoeder het als een geheel. De muziek, het fijne gevoel en de aanraking horen bij de moeder. Het zou zelfs mogelijk zijn dat wanneer het kind de muziek na de geboorte hoort, het de aanraking en de liefde (ook als die niet lichamelijk gegeven wordt of kan worden) via de muziek zou ervaren: de moeder is door de muziek bij haar kind. De muziek is de moeder. Na de geboorte geeft de vertrouwde muziek het kind een gevoel van veiligheid en geborgenheid. Zo ontwikkelt zich tussen ouder en kind via muziek een gevoel van samenzijn, van aandacht en liefde.

De cursus ‘Muziek in de zwangerschap’

In het voorjaar van 1991 startte onder leiding van Rita Rikhof aan de Enschedese muziekschool de eerste cursus ‘Muziek en Beweging voor Aanstaande Moeders’. Na een aantal jaren is daaruit de cursus ‘Muziek in de Zwangerschap’ ontstaan.
Het doel van de cursus is om door middel van muziek en beweging het contact tussen ouder en kind tot stand te brengen en te intensiveren en om het geestelijk en lichamelijk welzijn van de moeder te vergroten.
Door de muziekactiviteiten neemt ze tijd voor zichzelf en de baby. Daarnaast wordt ze zich door de activiteiten bewust van haar lichaam (gespannen of ontspannen), haar eigen gevoelens en de reacties van de baby. Tijdens het zingen van de ‘Zwangerschapsliedjes voor volwassenen’ geeft zij uitdrukking aan haar eigen gevoelens die veelal betrekking hebben op kleine of grote angstjes, liefde voor haar kind en andere onderwerpen rond zwangerschap en geboorte. Wanneer ze ongestoord luistert naar rustgevende muziek zal haar lichaam ontspannen en komt ze tot rust. De bewegingsactiviteiten die op muziek uitgevoerd worden houden haar zwangere lichaam soepel en in beweging.

Sinds 2002 bestaat de cursus “Muziek in de Zwangerschap” uit vier lessen voor en één les na de geboorte. Op verzoek kan ook voor een korte cursus worden gekozen. De cursist herhaalt elke les steeds minimal vijf keer.
Het is deze herhaling die zo belangrijk is want alleen zo kunnen ouder en kind zich de muziek en activiteiten voldoende eigen maken. Bij deelname kan gekozen worden uit twee mogelijkheden. Men volgt de cursus met een “live” docente. Dit kan naar keuze bij de docente of bij aanstaande ouders aan huis. Een andere mogelijkheid is dat de deelnemers de cursus doen aan de hand van les CD’s. In overleg worden data afgesproken waarop men elke les thuis ontvangt. Een les bevat naast de CD waar de liedjes, luister- en beweegmuziek staat ook een heldere eenvoudige handleiding. Hierin is te lezen wat de bedoeling van elk lesonderdeel is en hoe deze het beste kan worden uitgevoerd. Een cursus in deze vorm geeft ouders de vrijheid om op een zelf gekozen tijdstip de hele les of losse lesonderdelen te doen of te herhalen. In de praktijk wordt de les-CD ook vaak gebruikt om er ontspannen naar te luisteren. Voor veel aanstaande ouders bleek deze praktische oplossing een uitkomst te zijn. De les kan nu zo vaak men in een huiselijke omgeving worden gedaan.
In de les wordt de eigen voorkeursmuziek van de ouders opgenomen. De onderdelen waarin wordt geluisterd of bewogen zijn hiervoor het meest geschikt. Ouders sturen de eigen muziek naar de docent die het in de les plaatst. De docente maakt zo een les ‘op maat’.

In deel 3 van een les ‘Muziek in de Zwangerschap’ worden de ‘Zwangerschapsliedjes voor de baby’ gezongen. Deze liedjes gaan over dagelijkse gebeurtenissen zoals wakker worden, bewegen, aangeraakt en geknuffeld worden, het badderen en het slapen gaan. Door voor de geboorte regelmatig deze liedjes te zingen worden ze voor de baby vertrouwd. Na verloop van tijd kan de baby alleen al door het horen van deze liedjes een gevoel van vertrouwdheid ervaren en zich dus veilig voelen. Na de geboorte kan het kind bij het horen van de bekende liedjes (en muziek) een ‘samen-zijn’ met de moeder ervaren. Door de muziek, die met de ‘veilige’ moeder is verbonden, is zij er als het ware en ervaart het kind minder angst.
De ”Zwangerschapsliedjes voor kinderen” zijn eenvoudige liedjes die worden gezongen door broertjes en/of zusjes. Door het zingen van deze liedjes of er naar te luisteren kan de betrokkenheid bij de zwangerschap op een natuurlijke en speelse wijzen worden vergroot. Deze liedjes, die op een CD staan, worden (tegen een geringe vergoeding) toegestuurd aan deelnemers met kinderen die hiervoor belangstelling hebben.

Naast de live-cursus en de lessen op CD zijn er ook regelmatig ‘Meezingbijeenkomsten’. Deelnemers aan de cursus, ex-deelnemers, broertjes en zusjes zijn dan van harte welkom om met elkaar te zingen. Men ervaart deze bijeenkomsten als erg waardevol. Het is heel bijzonder om te ervaren hoe de mensen die de liedjes wel, maar elkaar niet kennen, te horen zingen als een eenheid. De deelnemers lijken door de liedjes bekenden voor elkaar te zijn want ze zingen ‘dezelfde taal’. Tijdens deze bijeenkomsten worden de liedjes op gitaar en piano begeleid. Ouders die zelf op gitaar of een ander instrument mee willen spelen wordt gestimuleerd dit te doen.

CD “Muziek in de Zwangerschap, Een kennismaking”
In het najaar van 2003 hebben Rita Rikhof en Johannes Bodingius een selectie van de “Zwangerschapsliedjes voor volwassenen” op een kennismakings-CD uitgebracht. Op deze manier hopen zij dat de liedjes voor een groter publiek toegankelijk worden. Er is bewust gekozen voor ‘gewone’ stemmen en een eenvoudige, doorzichtige begeleiding op gitaar en piano. De CD ‘Muziek in de Zwangerschap, Een kennismaking’ is in eigen beheer uitgegeven en derhalve niet in de winkels verkrijgbaar. Kopen of bestellen kan alleen via info@ritarikhofmusic.

Bibliografie:

Albers, M. en R. Rikhof (1997); Muziek tussen schoot en school; De Toorts, Haarlem.

Arabin, B. (2002); Option, Music during pregnancy; Ultrasound in Obstetrics and Gynecology, 20, 425-430.

Huizink, A.C. (2000); Prenatal stress and its effects on infant development; Dissertatie. Universiteit Utrecht.

Chamberlain, D. B. (1990); Goed geboren worden, Ankh-Hermes, Deventer.

Collins, S. K. (1991); Music Therapy in the Neonatal Intensive Care Unit; Neonatal Network, March, vol. 9 no. 6, p. 23-26.

De Casper, A.J. en W.P. Fifer (1980); Of Human Bonding. Newborns Prefer Their Mothers voice; Science 208 p. 1174-1176.

Dwornicka, B., A. Jasienka, W. Smolarzen en R. Wawryk (1964); Attempt of Determining the Fetal Reaction to Acoustic Stimulation; Acta oto-laryngologica 57, p. 571-574.

Liley, A.W. (1972); The fetus as a personality; Australian and New Zeeland Journal of Psychiatry 6, p. 99-105.

Montagu, A. (1971); Touching, The Human Significance of the Skin; Harper & Row, New York.

Nossent, S. (1998); Babyvisie, Wat baby’s denken en voelen; Bert Bakker, Amsterdam.

Olds, C. (1985); Fetal Responds to Music; Midwives Chronicle & Nursing Notes, July, p. 202-203.

Paarlberg, K. M. (1999); Stress exposure and pregnancy outcome: A psychosocial a biochemical study; Dissertatie Vrije Universiteit Amsterdam.

Piontelli, A. (1989); A Study on Twins before and after Birth; International Review of Psycho-Analysis 16, p. 413-426.

Rikhof, R. (1990); Music the food of love; Prevention p.36-40, July 1990.

Salk, L. (1962); Mothers heartbeat as an imprinting stimulus; Transaction: Journal of New York Academy of Sciences 24. no. 7, p. 753-763.

Veldman F. (1988); Haptonomie: wetenschap van de affectiviteit; Bijleveld, Utrecht.

Verny T.en J. Kelly (1981) The secret live of the Unborn Child, Dell Publishing, New York.
Nederlandse uitgave via RRMusic